گیاه گون
نام فارسی: گون
نام علمی: Astragalus spp
نام تیره: تیره نخود یا Leguminoseae
گیاه گون را به فرانسوی Astragale و Tragacanthe و به انگلیسی Astragale یا Tregacanth و Milkveteh می نامند. گونه های مختلفی داردکه به صورت درختچه یا گیاهان علفی چند ساله و یکساله می باشند.عموما دارای برگ های مرکب از برگچه های متعددغالبا فرد می باشند،البته در بین آنها ندرتا گونه هایی با برگ ساده نیز یافت می شود.گل های آن به رنگ صورتی ، قرمز ،آبی ،بنفش ،زرد یا سفید مجتمع به صورت گل آذین های مختلف خوشه و سنبله است . بعضی از آنها نیز گل هایی در محور ساقه دارند.
این گیاهان به دلایل مختلف نظیر شرکت فعال در تکمیل پوشش گیاهی کوهستان به ویژه در مناطق استپی و مدیترانه ای ، از نظر خاردار بودن ، پناه دادن گیاهان کوچکتر دیگر، از نظر ریشه دوانی ،قدرت شکافتن سنگ ها و خاک زایی و حفاظت از خاک ها ، از نظر اینکه بعضی از آنها به عنوان علوفه دام در منابع طبیعی به مصرف می رسند مرود استفاده قرار می گیرند. تعداد گونه های آنها از 200 متجاوز است عموماً در مناطق استپی و کوهستانی ایرانی می رویند و غالب آنها خاردار هستند . در ایران به طور کلی آنها را «گون» می نامند و در کتب طب سنتی این گیاهان با نام عربی «محلب العقاب» و «اصابع العروس» آمده است.
از تعداد زیادی از آنها صمغ کتیرا استخراج می شود که از لحاظ اقتصادی بسیار اهمیت دارند زیرا کتیرا مورد مصرف دارویی و صنعتی فراوانی دارد. بعضی از این گیاهان به علت جذب مادة سلنیوم از خاک سمی باعث میشوندکه با پی بردن به وجود سلنیوم در این گیاهان به وجود اورانیوم در محل رویش آنها پی برند. اسامی علمی تعدادی از گونهای معروف که در ایران می رویند به شرح زیر است:
نام گونه
توضیحات
Astragalus adscendens Boiss Hausskn&
گز خوانسار
در چهار محال، خوانسار، خوزستان و لرستان انتشار دارد. درختچه ای است کوچک شاخه های آن خوابیده و چتری و برگهای آن 6-4 جفت برگچه دارد. از این درختچه گز خوانسار گرفته می شود ودر اصفهان بمصرف شیرینی سازی ،گز و گزانگشت پیچ میرسد. از این گون مانند اغلب گونها کتیرا نیز گرفته می شود.
Astragalus acutus Bge
درختچه ای است بزرگ خاردار ووگلهای متراکم آن به صورت کاپیتول بی پایه است ودر محور ساقه ظاهر می شود. برگهای آن دارای 7-5 جفت برگچه فرد است. این گون در فارس و در دامنه های مرتفع کوه دنا دیده می شود.
Astragalus brachycalyx Fisch
درختچه ای است که در ارتفاعات کردستان دیده می شود. برگهای آن 9-5 جفت برگچه بیضوی شکل دارد.
Astragalus calliphysa Bge
درختچه ای است که در بیابانهای بین یزد و کرمان دیده می شود. گیاهی است خاردار با کرکهای سفید، برگهای آن 3- 2 جفت برگچه دارد.
Astragalus dolius Boiss et Hausskn
درکردستان، اورامان می روید. دارای خارهای بلند و انبوه است و برگهای آن دارای 4 جفت برگچه فاصله دار می باشد.
Astragalus echidna Bge
درختچه ای است در ارتفاعات مرکزی شرقی ایران دیده می شود. شاخه های آن قطور، خاردار و برگهای آن دارای 8-6 جفت برگچه است
Astragalus eriostylus Boiss. Haussk&
این درختچه در ارتفاعات جنوب غربی ایران می روید،ساقه های آن دارای انشعاب بهم رفته و برگهای آن دارای 7-6 جفت برگچه می باشد.گل های آن محوری است . دارای 2-3 گل
Astragalus florulentus Boiss Hausskn&
درختچه ای است با شاخه های منشعب که در ارتفاعات کهکیلویه و در فریدن و چهارمحال انتشار دارد و برگهای آن دارای 10-8 جفت برگچه تخم مرغی نوک تیز گل های آن متعدد و محوری است.
Astragalus glaucacanthos Fisch
اسبی گون
درختچه ای است که در کرج، اصفهان، همدان، اطراف یزد و حوالی کرمان دیده می شود. گیاهی است خاردار با خارهای طویل. برگهای آن دارای 4-3 جفت برگچه است و نام محلی آن در اطراف کرج اسبی گون است.
Astragalus gossypinus Fish. Var. filagineus Boiss
گون سفید
درختچه ای است کوچک با خارهای زرد، برگها دارای 7-4 برگچه تخم مرغی، نوک تیز وگوشوارک مثلثی تخم مرغی بطول 6 میلیمتر می باشد. گلهایش بی پایه است و در گل آذین کروی قرارگرفته است و دارای وایته های متعددی است و در نقاط استپی کشور مانند همدان، کرمانشاه ، کردستان ، بختیاری، بهبان، دامنه های البرز و کرج دیده می شود. از این
گونه کتیرای بسیار مرغوبی استخراج می شود که از کتیراهای سفید مرغوب است.
Astragalus hostiles Boiss
این درختچه خاردار در استان بلوچستان می روید. برگهای آن دارای 6-5 جفت برگچه های کشیده نوک تیز فرد می باشد.
Astragalus jubatus Boiss
درختچه ایست خاردار با خارهای درشت. برگهای آن درای 4-2 جفت برگچه باریک و گل آذین آن دارای یک تا 3 گل می باشد و در نواحی جنوب شرقی و بلوچستان بین شهداد و کرمان در ناحیه سیرچ نام برده شده است.
Astragalus kirrindicus Boiss
این درختچه بی خار با گل های زرد درشت گلوله ای خود د نواحی استپی کرمانشاه و همدان و اطراف تهران می روید. برگهای ان دارای9-8 جفت برگچه تخم مرغی مخملی می باشد.
Astragalus kurdicus Boiss
این درختچه را از ارتفاعات کردستان نامبرده اند دارای خارهای سیاه رنگ است.
Astragalus leioclados Boiss
این درختچه در ارتفاعات الوند دیده می شود. برگهای آن دارای 9-7 جفت برگچه باریک می باشد.
Astragalus ovigerus Boiss
این درختچه خاردار در ارتفاعات زردکوه در غرب ایران می روید .برگهایش دارای 12-10 جفت برگچه باریک می باشد.
Astragalus parrowianus Boiss .et Haussk
گون زرد
نام آن گون زرد یا زردگون . درختچه ای است با خارهای زرد رنگ و برگهای آن دارای 6-5 جفت برگچه نیزه ای و کشیده است. این گون اولین بار در ارتفاعات پرو کرمانشاه دیده شده است و نام آن از این محل ناشی می شود . در ارتفاعات زاگرس و ارتفاعات البرز و دره کرج انتشار دارد. از این گون کتیرای زرد استخراج می شود.
Astragalus poleminus Boiss
این درختچه خاردار در بلوچستان دیده می شود. خارهای متراکم و برگهایش دارای 6-5 جفت برگچه کشیده است و یک یا دو گل در محور دارد.
Astragalus pseudoparrowianus Sirj. &Rech.f.
گون شلال
این گون نیز مشابه گون زرد است و در دره کرج و ارتفاعات البرز می روید و از ن نیز کتیرای نامرغوب آن نیز کتیرای نامرغوباستخراج می شود نام ن در دامنه های البرز گون شلال است.آن در دامنه های البرز گون شلال است.
Astragalus radkanensis Bge
این درختچه خارداری در ییلاقات مازندران در کوه رادکان یافت می شود برگهای آن دارای 7-6 جفت برگچه کشیده است.
Astragalus Semnanensis
این گون در بیابان های اطراف سمنان می روید و برگچه های آن کبود رنگ و گرد است و نوکی باریک و خرد در انتهای برگچه های آن واقع است.
Astragalus schistocalyx Bge
این درختچه در ارتفاعات البرز و نیشابور و مشهد می روید. خارهای آن راست و انبوه است و برگهای آن دارای 9-7 برگچه خرد تخم مرغی می باشد . گلهای آن در گل آذین خوشه ای دیده می شود.
Astragalus schurabicus Bge
این درختچه در حوالی بیرجند دیده می شود. خارهای آن بلند و برگهای آن دارای 4-2 جفت برگچه گرد چرمی شکل است و یک یا دو گل در روی پایک کوتاه قرار دارد.
Astragalus sclerocladus Bge
این درختچه خاردار در قهرود بین اصفهان و کاشان دیده می شود.دارای 8-6 جفت برگچه فرد می باشد.
Astragalus scorpinus Schrenk
این گونه در استان فارس در حوالی لار دیده می شود. خارهای آن دراز و سفید رنگ و برگچه های آن 5-4 جفت است.
Astragalus syrtchensis Bge
این گونه در سیرچ واقع در راه شهداد به کرمان می روید . درختچه ایست خاردار برگهای آن دارای 9-8 جفت برگچه کوچک است.
Astragalus talagonicus Boiss . &Hohen
این درختچه خاردار در ارتفاعات استپی البرز می روید و در طالقان وارنگه در 3000 متر ارتفاع از سطح دریا دیده می شود.
Astragalus fasciculaefolius Boiss
در ایران بین کازرون ، بوشهر و شیراز و در مسجد سلیمان، خرم آباد، لرستان ، کردستان ودر لاوه 80 کیلومتری شمال غرب دزفول دیده می شود. گیاهی است خشبی بلندی آن 100-30 سانتی متر شاخه های آن پوشیده ازکرک مجهز به خارهای دراز و سفید است. برگهای آن دارای 3-2 جفت برگچه بیضی شکل و کمی گوشتی است. از این گیاه مادة شیرینی ترشح می شود که صادر می شود. این ماده به صورت قطعات زرد قهوه ای کمرنگ، شکننده، بی بو و شیرین و قابل حل در آب و الکل است و شامل ماده ای شبیه گلیسیریزین مادة فعال ریشة شیرین بیان است. از خمیر این ماده برای تسکین دردگوش به طور پماد استفاده می شود. و در گشته خانمها از صمغ آن برای صاف کردن صورت استفاده می کردند.
Astragalus hamosus
در ایران در بندرعباس، جزیرة قشم، کاشان در سیلاخور، شوش، دهلران، سیاه کوه پشت کوه، گرتوند، نیریز فارس، بوشهر و همدان دیده می شود.گیاهی است یکساله به بلندی 25-20 سانتی متر پوشیده از کرک. برگها دارای 12-10 جفت برگچه، میوة آن نیام به طول 40-20 میلی متر و عرض 3 میلی متر استوانه ای شکل که در آن 25-20 دانه قرار دارد. این گیاه را با گل بنفشه مخلوط می کنند مسهل خوبی است. گیاه برای ناراحتی اعصاب مفید است ترشح شیر را افزایش می دهد. از نظر کتیرا چندان مورد توجه نیست و مقدار جزئی صمغی شبیه کتیرا از آن گرفته می شود. در شبه صمغی که از این گیاه گرفته می شود موادتراگاکانت و ساپونین وجود دارد.
علاوه بر گونه های درختچه ای فوق چندین گونه گون علفی نیز در آذربایجان و سایر نقاط ایران می رویند که از نظر کتیرا قابل توجه نیستند.
Astragals calliphysa Bge
Astragalus brachycalyx Fisch
Astragalus adscendens Boiss Hausskn&
Astragalus glaucacanthos Fisch
Astragalus florulentus Boiss &Hausskn
Astragalus dolius Boiss et Hausskn
Astragalus kirrindicus Boiss
Astragalus hostiles Boiss
Astragalus gossypinus Fish. Var. filagineus Boiss
Astragalus radkanensis Bge
Astragalus parrowianus Boiss .et Haussk
Astragalus kurdicus Boiss
نمایش پراکنش تعدادی از گونه های گون در نقشه جمهوری اسلامی ایران
Astragalus talagonicus Boiss . &Hohen
Astragalus Semnanensis
کتیرا:
کتیرا (Tragacantha) که به نام های کتیرا، کثیرا، کتیران، طراقامیشا، گوم تراگانت، گوم میتراکانت و یا میتراگانت نامیده می شود. یکی از محصولات فرعی مهم جنگل های حوزه زاگرس و ایران-توران است که از خانواده باقلا (Fabaceae) و زیر خانواده پروانه آسا (Papilionaceae) بدست می آید.
گون های مولد کتیرا :
مطالعات آناتومیک ساقه تعدادی از گونه ها اعم از زیر جنس Tragacantha و Calycophysa و Phaca ساختمان مجاری کتیرا را نشان می دهند، تجربیات صحرائی بدست آمده نیز در گروه وسیعی از گونه ها این مطلب را تائید می کند، بنابراین صرفنظر از تعداد معدودی که زیر جنس Tragacantha که دارای مجاری بسیار کوچک هستند و کتیرا تولید نمی کنند در زیر جنس Calycophysa که قاعدتا نمی بایست کتیرا تولید کنند برعکس دارای مجاری بزرگ بوده و بشدت کتیرا تولید می کنند .
در جدول زیر اسامی گونه هایی که تولید کتیرا می کنند آورده شده است . و در گروه های زیر تقسیم بندی شده اند:
1- گیاهانی که پس از ایجاد شیار به سرعت کتیرا تولید می کنند.
2- گیاهانی که پس از ایجاد شیار در زمان کوتاهی تا 20 دقیقه کتیرا تولید می کنند.
3- گیاهانی که پس از ایجاد شیار در زمان طولانی تا بیش از یک ساعت یا دو ساعت کتیرا تولید میکنند.
4- گیاهانی که پس از ایجاد شیار با وجود مجاری کتیرا ، کتیرا تولید نمی کنند.